Column van voorzitter Annette de Vries

Under pressure

Opeens was het stil in cultureel Nederland. De deuren van musea, theaters, concertzalen, kunstbeurzen e.d. moesten dicht. Van de ene op de andere dag. Een zware slag voor de culturele sector. De raison d’être van culturele instellingen is immers gelegen in het organiseren van mooie programma’s voor het publiek. In het delen van schoonheid en betekenis. Juist het wegvallen van die mogelijkheid was een ongekende ervaring. Nog los van de financiële en organisatorische uitdagingen die hieruit voortvloeien, voor de instellingen en voor grote aantallen zelfstandigen. Al snel maakte ongeloof echter plaats voor veerkracht en relativeringsvermogen; hoe kan het ook anders bij het zien van de vreselijke gevolgen van corona. Op dat punt vormden de culturele instellingen even niet een vitaal deel van Nederland. Maar misschien toch ook weer wel. Als bij toverslag gingen musea en podiuminstellingen online. Om mensen op een andere manier in aanraking te brengen met schoonheid en zingeving. Het filmpje van het Rotterdams Philharmonisch Orkest, waar de musici vanuit hun huiskamers simultaan Beethovens Alle Menschen werden Brüder ten gehore brachten was even ontroerend als inspirerend. Dit is wel wat ons mens maakt: niet bij de pakken neerzitten en vanuit onze passie de draad weer oppakken. Kunsthistorici doen wat passie betreft zeker niet onder voor musici. Het verhaal over kunst moet verteld worden. Ook nu! Juist nu! Virtuele tours door gebouwen en tentoonstellingen, directeuren en conservatoren die vertellen over hun favoriete kunstwerk, restauraties online, interactieve vraag- en antwoordspellen etc. Onmogelijkheid noopt tot creativiteit. Natuurlijk zullen de deuren zich weer openen, maar de kans is groot dat er een blijvende maatschappelijk impact van deze crisis uitgaat, ook in het culturele landschap. En misschien is dat ook goed.

Meerstemmigheid
Want als je het even van afstand bekijkt, dan is er al enige jaren een transitie in de culturele wereld gaande. Oude zekerheden en wijzen van denken en werken verdwijnen. Culturele instellingen liggen veel meer onder een maatschappelijk vergrootglas. Er wordt gemorreld aan de canon van de kunstgeschiedenis: een verhaal van grootheden, meestal white en male. Collectiepresentaties of programmeringen doorstaan niet zomaar meer de toets van deze tijd. Tekenend  was de volledige reset van de collectiepresentatie van het Museum of Modern Art in New York na een sluiting van vier maanden en een investering van 400 miljoen. Voorheen vertelde het MoMa hét verhaal over het modernisme, de opeenvolging van stromingen aan de hand van iconische kunstenaars en werken. Dat heeft plaatsgemaakt voor een thematische presentatie, met aandacht voor diversiteit, dynamiek en een niet-westers perspectief. Meer dan ooit is er plaats voor het werk van vrouwelijke kunstenaars en kunstenaars met een etnische herkomst. Ook in Nederland wordt gezocht naar een meer inclusief presentatiebeleid. Twaalf Nederlandse musea presenteerden bij de start van de tentoonstelling HIER. Zwart in Rembrandts tijd het samenwerkingsinitiatief Musea Bekennen Kleur. Doel: meer ruimte voor meerstemmigheid in onze museale presentaties, zowel in de vaste collectie als in tentoonstellingen en overige programmering. Belangrijk om relevant te blijven. En dan gaat het om meer dan alleen het verhaal over kolonialisme en slavernij. Inclusie geldt voor iedereen waarvoor de drempels van musea nu vaak te hoog zijn; ook mensen met Alzheimer, slechtzienden of bewoners van achterstandswijken. Vul maar aan.

Moreel kompas
De laatste jaren is ook de collectie zelf onder vuur komen te liggen, zeker in musea met kunst of objecten waarbij kwesties van een koloniale herkomst of roofkunst spelen. Geen museum kan zich tegenwoordig nog veroorloven weg te kijken bij de herkomst van een werk. Terecht! Als er gerede twijfel is over de herkomst, dan gaat de aankoop – hoe prachtig deze ook binnen de collectie zou passen - niet door. Teruggave van objecten gerelateerd aan menselijke resten is inmiddels vrij onomstreden, maar zelf de beroemde Elgin Marbles –   de sculpturen van het Parthenon die zich sinds 1816 in het British Museum bevinden - zijn niet boven discussie verheven. Het museale mantra ‘wij mogen statutair geen kunst ontvreemden’ is niet langer toereikend om verzoeken tot teruggave uit de weg te gaan. En de discussies gaan hard en tarten het morele kompas van musea wereldwijd. Maar ook op het terrein van sponsoring moeten musea hun morele kompas steeds scherper afstellen. Zo hard als de degens worden gekruist in Engeland en Amerika – denk aan BP Sponsorship en Sacklers  (Purdue Pharma) – is het in Nederland gelukkig niet. Maar ook hier is sprake van een aanscherping. De Cultural Governance Code geeft sturing aan de wijze waarop de bestuurlijke governance van musea is geregeld. De Fair Practice Code en Code Diversiteit en Inclusie leggen de lat hoog op het gebied van diversiteit en beloning. Ook dat werkt door in sponsorrelaties.

Inclusief leiderschap
Dit alles vraagt ook om een andere vorm van leiderschap in het culturele veld. Leiderschap dat de eigen organisatie, belangen en ego overstijgt en samenwerking zoekt. Binnen en buiten de eigen instelling. Niet alleen in woorden (dat kennen we allemaal wel), maar ook in daden. Het culturele veld verdient inclusief leiderschap, waarin – natuurlijk - inhoud en passie voor kunst en het delen daarvan een essentiële drijfveer is, maar altijd binnen de grenzen van het morele kompas dat deze tijd vraagt: op het terrein van meerstemmigheid, collectievorming, financiering en duurzaamheid. Het moreel kompas waar wij mee te maken hebben is, zoals in een notendop geschetst, veelkleurig en streng. En dat is ook goed. Het vraagt om anders kijken en vooral anders doen.  In een recent artikel in The Art Newspaper (over de kunstmarkt) werd de term slow programming gebruikt. Ik vind dat wel een interessant concept; al betekent dat wat mij betreft niet per definitie dat we niet meer aan blockbusters moeten doen. Slow programming kent vele facetten. Daar moeten we met elkaar eens over nadenken. Now is the time!